آیا ترکیه میتواند روابط روسیه و غرب را در بحران اوکراین متعادل کند؟
نویسنده:باسل حاج جاسم
نویسندۀ آسیای مرکزی و قفقاز، پژوهشگر روابط روسیه و ترکیه، نویسنده قزاقستان و آستانه سوریه، قره باغ و جنگ شش هفته‌ای.
مترجم:مرتضی احمدخانلو
موضع ترکیه در مقابل سیاست‌های مسکو در سوریه و لیبی، علاوه بر ناکامی در پنهان کردن مخالفت خود با الحاق کریمه به روسیه در سال 2014، مانع از آن نشد که ترکیه تنها کشور عضو ناتو باشد که همزمان با اوکراین و روسیه در زمینه‌های مختلف روابط گسترده‌ای دارد. و با وقوع هر گونه درگیری نظامی بین مسکو و کی‌یف، معلوم نیست ترکیه تا چه حد میتواند همکاری خود را با اوکراین ادامه دهد، بدون اینکه توازن در مشارکت خود با روسیه را برهم بزند. به همین دلیل است که امروز میانجیگری خود را بین دو همسایه خود در آن سوی دریای سیاه ارائه می‌کند. در سال 2008، ترکیه نقش سازنده‌ای در دستیابی به یک توافق موقت بین گرجستان و روسیه پس از جنگ کوتاه آنها ایفا کرد. امروز به نفع آن است که رویکرد مشابهی را در کاهش بحران بین روسیه و اوکراین پیش از تشدید آن و تأثیر مستقیم بر منافع ترکیه در منطقه اتخاذ کند. با توجه به رویه‌های گذشته ترکیه و سطح کنونی روابط این کشور با دو کشور، این کشور میتواند گفت‌وگوی سه‌جانبه‌ای را آغاز کند که بحران در حال ظهور را کاهش دهد، مشابه قالب ثبات و همکاری قفقازی، که در پی درگیری‌های بین گرجستان و روسیه راه‌اندازی کرد.روابط راهبردی ترکیه و اوکراین همچنین میتواند فرصتی برای همکاری با ایالات متحده آمریکا فراهم کند و کانال‌های باز گفت‌وگو بین روسیه و اعضای ناتو را برای کاهش سطح فزاینده تنش در منطقه همسایه ترکیه حفظ کند. تلاش‌های ترکیه برای کاهش تنش بر فرمت نرماندی که فرانسه، آلمان، روسیه و اوکراین را گرد هم می‌آورد، و همچنین بر مأموریت نظارتی ویژه سازمان امنیت و همکاری اروپا در اوکراین تأثیر نخواهد گذاشت و این تلاش‌های چندجانبه را در سطح منطقه تقویت خواهد کرد. .
همکاری ترکیه و اوکراین
ترکیه حامی صریح تمایل کیف برای پیوستن به نهادهای غربی در ناتو و اتحادیه اروپا است[5] و در این بین همکاری های دوجانبه بین آنکارا و کی‌یف در زمینه های امنیتی، نظامی و اقتصادی افزایش یافته است که بر اساس آن روابط دو کشور افزایش یافته است. دو کشور به مراحل پیشرفته و به سطح برجسته ای از همکاری و هماهنگی رسیده‌اند. امروز ترکیه در صدر فهرست کشورهایی است که اوکراین هواپیماهای بدون سرنشین برای نیروهای مسلح خود از آنها وارد می‌کند، علاوه بر چشم اندازهای دیگر برای صنعتی سازی و همکاری مشترک.
از سال 2021، ترکیه به بزرگترین سرمایه گذار خارجی در اوکراین تبدیل شده است و مجموع سرمایه گذاری های ترکیه به حدود 4.5 میلیارد دلار بالغ می شود، علاوه بر بیش از 700 شرکت ترکیه ای فعال در اوکراین، و ترکسل صاحب سومین اپراتور تلفن همراه در اوکراین است. حجم مبادلات تجاری بین ترکیه و اوکراین در بازه زمانی ژانویه تا سپتامبر 2021 بالغ بر 5 میلیارد دلار بوده و دو کشور در تلاش هستند تا آن را دو برابر کنند.
نقشی که ترکیه در ایجاد موازنه به نفع آذربایجان در برابر ارمنستان در جریان جنگ دوم قره باغ در اواخر سال 2020 ایفا کرد به بحث در داخل اوکراین درباره امکان تکرار تجربه آذربایجان در بازپس گیری کنترل منطقه دونباس در شرق کشور دامن زد.
امروز، اوکراین پس از خرید گروهی از هواپیماهای ترکیه با هدایت قوی برای طراحی های جدید در اوکراین، مایل است هواپیماهای بدون سرنشین بیشتری از ترکیه به دست آورد و آنکارا به تکنولوژی اوکراینی نیاز دارد، که همچنین انتظار می رود نقش کلیدی در توسعه موشک های ترکیه از نسل دوم داشته باشد.
اوکراین ترکیه را مهم‌ترین شریک خود در صنایع دفاعی می‌داند و برای نوسازی نیروهای مسلح خود و گذار از رژیم‌های شوروی به استانداردهایی که آن را قادر می‌سازد به ناتو بپیوندد، به آن متکی است. کیف اهمیت زیادی برای همکاری با آنکارا در صنعت دفاعی قائل است، حتی اگر هیچ نشانه‌ای از برنامه عملی برای عضویت در ناتو وجود نداشته باشد، جایی که جنگ دوم قره باغ نقش حمایت ترکیه را در آموزش و تجهیزات نظامی برای نیروهای آذربایجانی نشان داد که با آموزش و تدارکات روسی از ارتش ارمنستان پیشی گرفت .
با در نظر گرفتن اینکه روسیه طرف مستقیم اصلی در بحران اوکراین است، همچنین متوجه می‌شویم که اکثریت جمعیت جمهوری‌های دونتسک و لوهانسک (به رسمیت شناخته‌نشده) در دونباس، علاوه بر 400 کیلومتر مرز مشترک بین روسیه و جمهوری‌های دونتسک و لوهانسک ، اتباع روسیه هستند. در مقایسه این دو بحران، این عوامل با بحران قره باغ کوهستانی در قفقاز جنوبی منطبق نیستند.
رجب طیب اردوغان، رئیس جمهور ترکیه، طی یک کنفرانس مطبوعاتی پس از گفتگو با همتای اوکراینی خود، ولادیمیر زلنسکی، در 10 آوریل 2021 گفت که به همتای اوکراینی خود که به زلنسکی سفر کرده است گفته است که آنکارا "الحاق کریمه" را به رسمیت نمی شناسد و ما از تمامیت ارضی اوکراین و حاکمیت آن دفاع می‌کنیم، ما تصمیم اصولی خود را برای به رسمیت نشناختن الحاق کریمه به روسیه در سال 2014 تکرار کرده‌ایم. وی همچنین یکی از عناصر مهم همکاری با اوکراین را همکاری در صنایع دفاعی دانست. وی با تاکید بر اینکه این همکاری ابتکاری نیست که کشور ثالث را هدف قرار دهد، بر لزوم کاهش هر چه سریعتر تشدید و تنش و بازگرداندن مجدد صلح در چارچوب توافقات مینسک، ابراز آمادگی کرد تا از این روند حمایت کند. نشست سطح بالای ترکیه و اوکراین با تشدید تنش ها در شرق اوکراین و تقویت نیروهای نظامی روسیه در مرز مشترک آن با اوکراین و کریمه همزمان شد.
ترکیه با افزایش سرعت همکاری در بسیاری از بخش ها از جمله نظامی، گفتمان رسانه ای، سیاسی و دیپلماتیک خود را در حمایت از اوکراین متوقف نکرد. با تشدید تنش ها در شرق اوکراین، روسیه به چندین کشور از جمله ترکیه نسبت به ارسال تسلیحات به کیف هشدار داده است. سرگئی لاوروف، وزیر امور خارجه روسیه گفت: ما به همه کشورهای مسئولی که با آنها در ارتباط هستیم - و ترکیه یکی از آنهاست - نسبت به تشویق آمال نظامی اوکراین هشدار می‌دهیم. این هشدار در شرایطی است که ترکیه هواپیماهای جنگی بدون سرنشین را به کیف تحویل داده است، که اوکراین قرارداد خرید آن را در سال 2019 امضا کرد.
آنکارا از فروش هواپیماهای بدون سرنشین به اوکراین دفاع کرد و گفت روسیه همچنین احزاب و گروه های ضدترکی را مسلح می کند. مولود چاووش اوغلو، وزیر امور خارجه ترکیه در جلسه پارلمان در 4 نوامبر 2021 گفت: پس از اینکه اوکراین هواپیماهای بدون سرنشینی را خریداری می‌کند که میتواند هر طور که می‌خواهد از آن استفاده کند، میتواند آن را از کشور دیگری نیز خریداری کند. وی افزود: پس از انهدام با سلاح‌های روسی در نقاط مختلف در دست گروه‌های متخاصم ترکیه مواجه شدیم.
در جریان سفر اردوغان به کیف در 3 فوریه 2022، ترکیه و اوکراین هشت توافقنامه از جمله توافقنامه تجارت آزاد (FTA) امضا کردند که رهبران دو کشور آن را "تاریخی" خواندند و گفتند که تجارت دوجانبه سالانه را به حدود 10 میلیارد دلار افزایش می‌دهد. زلنسکی همچنین از قرارداد جدیدی با ترکیه با هدف توسعه تولید پهپادها در اوکراین خبر داد.
ترکیه از تلاش‌های اوکراین برای پیوستن به ناتو حمایت می‌کند، در حالی که بر تمامیت ارضی و حاکمیت خود در درگیری با روسیه تاکید می‌کند. و هیئتی را با اشاره به همبستگی خود به اجلاس سران سکوی کریمه در اوکراین فرستاد. و به یکی از بزرگترین سرمایه گذاران خارجی در اوکراین تبدیل شد. با این حال، همکاری ترکیه با اوکراین معادله دشواری را نشان می‌دهد که رابطه با کیف از کنترل خارج نمی شود و تهدیدی برای روسیه است و هزینه سنگینی برای آنکارا دارد. با توجه به پیچیدگی روابط امروز خود با دو طرف بحران، ترکیه «تا کنون» را انتخاب کرده است که در میانه باقی بماند و در عین حال با روسیه در فضای پس از شوروی و تحت سپر بازدارندگی همکاری کند. تحت سپر بازدارنده ناتو، روابط امنیتی با آذربایجان، گرجستان یا اوکراین ایجاد می‌شود.
آیا فرصتی برای ترکیه در بحران اوکراین وجود دارد؟
ولادیمیر پوتین، رئیس جمهور روسیه در تلاش است تا از طریق نزدیکی کشورش با ترکیه به اهداف زیادی دست یابد، از جمله ایجاد شکاف در اتحاد غرب. در همین چارچوب، برخی از سیاست های اردوغان با بسیاری از کشورهای غربی هماهنگ شد، به ویژه در زمینه جلوگیری از گسترش نفوذ روسیه، چه در قفقاز و آسیای مرکزی و چه در خاورمیانه و شمال آفریقا، همچنین نیاز متقابل وجود دارد بین آنکارا و بروکسل. بنابراین توقف گسترش بیشتر روسیه یک ضرورت مشترک برای هر دو باقی می‌ماند .
بحران اوکراین به عنوان فرصتی برای آنکارا به نظر می‌رسد تا به متحدان خود در ناتو یادآوری کند که ترکیه شریک مهمی در جنوب شرقی اروپا برای مهار روسیه است. موقعیت آن بسیار مهم است و خط ارتباطی دریایی اصلی نیروی دریایی روسیه از تنگه ترکیه می‌گذرد، و کنوانسیون مونترو در سال 1936 که عبور آزاد از تنگه بسفر را حاکم می‌کند، آنکارا را موظف می‌کند تا بر تمام کشتی های متعلق به کشورهای محصور در خشکی در دریای سیاه نظارت کند و اندازه آنها را محدود کند. این یک موقعیت ناراحت کننده برای ترکیه است. قانوناً موظف است دسترسی نیروی دریایی ناتو به دریای سیاه را محدود کند. با این حال، این توافق به نفع مسکو است و اصرار پوتین برای پایبندی به آن را توضیح می دهد و اگر ترکیه بدون توجه به کنوانسیون مونترو، تنگه بسفر را به روی نیروی دریایی روسیه ببندد، بدون توجه به کنوانسیون مونترو، روسیه را از اعزام ناوگان خود به شرق مدیترانه باز خواهد داشت. با این حال، این یک کار مخاطره آمیز است و پاسخ روسیه قوی خواهد بود، و ترکیه امروز آماده نیست توافقات خود را با روسیه در منطقه به خطر بیندازد تا متحدان ناتو خود را خشنود کند. به همین دلیل، اردوغان مشتاق تکمیل ساخت کانال استانبول است که به موازات تنگه بسفر بین دریای سیاه و دریای مرمره قرار دارد. این کانال یکی از "مگا پروژه های اردوغان" است و باید موقعیت رهبر ترکیه را ارتقا دهد و به کشورش اجازه دهد تا در توسعه اقتصادی خود جهشی داشته باشد. با این حال، ابهام پیرامون اعمال مقررات حقوقی بین‌المللی در این مسیر دریایی جدید، و در نتیجه مصون‌ناپذیر بودن کنوانسیون مونترو، نگرانی روسیه را برانگیخته است.
باید توجه داشت که رفتار ترکیه در شرایط بحرانی برای اتحاد غرب در عمل غیرمنتظره شده است. در جریان جنگ بین روسیه و گرجستان در سال 2008، آنکارا به کشتی‌های نظامی آمریکا اجازه نداد از اقامت خود در دریای سیاه تجاوز کنند و در سال 2014 ترکیه از اجرای تحریم‌های آمریکا علیه روسیه در پس‌زمینه بحران اوکراین و الحاق شبهه جزیره کریمه به روسیه خودداری کرد.
پیچیدگی های روابط روسیه و ترکیه
فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی دری را برای توسعه روابط روسیه و ترکیه باز کرد. اقتصاد و تجارت در رأس بقیه بخش‌ها قرار گرفت، سرمایه‌گذاری‌ها بین آنها جریان یافت و پروژه‌های مشترک تقویت شدند و حجم مبادلات تجاری در سال 2021 به حدود سی میلیارد دلار رسید. برای تامین بیشتر نیازهای انرژی آن به واردات بستگی دارد. و می‌خواهد وابستگی خود را به گاز کاهش دهد. تکمیل نیروگاه هسته ای آکویو کمک جدی به امنیت انرژی ترکیه و تقویت اقتصاد آن خواهد کرد. در 8 ژانویه 2020، روسای جمهور ترکیه و روسیه رسما خط لوله ترک استریم را افتتاح کردند که گاز طبیعی روسیه را از طریق ترکیه به ترکیه و جنوب اروپا منتقل می‌کند تا بخشی از تلاش‌های مسکو برای کاهش محموله ها از طریق اوکراین و تقویت پروژه خط لوله که 930 کیلومتر به آن سوی دریای سیاه است، روابط قوی انرژی بین مسکو و آنکارا را افزایش می‌دهد. روابط اقتصادی، به ویژه در بخش انرژی، اغلب به عنوان یک عامل مهم در انسجام روابط ترکیه و روسیه دیده می شود. خط لوله گاز جدید هم از نظر مالی و هم از نظر ژئوپلیتیکی برای ترکیه جذابیت پیدا کرده است، زیرا از تخفیف در عرضه گاز و همچنین هزینه های ترانزیت بهره مند شده است. در عین حال، مشارکت آنکارا در این پروژه، به ویژه از زمانی که بحران با روسیه در سال 2016 حل شد ، به عنوان شاهدی بر توانایی این کشور در تحمیل خود علیه غرب تلقی می شود.
پوتین از تنش بین آنکارا و متحدان غربی آن سود برده است. ترکیه در مواضع واشنگتن و بروکسل در مواجهه با خطرات خارجی و داخلی، در زمان سرنگونی هواپیمای روسی توسط نیروی هوایی ترکیه در سال 2015 و در سال 2016 در جریان کودتای نافرجام، ناامیدی را تجربه کرد و پوتین اولین رهبر بود که پس از کودتا با اردوغان تماس گرفت. اردوغان از این بابت از او تشکر کرد و پوتین علاقه دارد یکی از اعضای ناتو را که مواضعش با مواضع اتحادیه اروپا متفاوت است، راضی کند. این تحولات امکان گسترش افق همکاری بین آنکارا و مسکو را فراهم کرد. علاوه بر منافع مشترک در بیش از یک بخش، شباهتی نیز در نارضایتی از مواضع برخی از پایتخت‌های غربی و روابط شخصی دو رهبر اردوغان و پوتین ظاهر شد.
دو کشور پس از خرید سامانه موشکی اس-400 روسیه، همکاری‌های دفاعی خود را تقویت کردند و با خطر خروج از برنامه هواپیماهای جنگی اف-35 آمریکا مواجه شدند و برای رهبری ترکیه، این خرید یک اقدام حاکمیتی بود و ترکیه از طریق این اقدام ابراز عقیده کرد. احساس خیانت نسبت به واشنگتن، اختیار خرید موشک های پاتریوت ساخت آمریکا به آن داده نشد و آمریکا علیرغم دریافت مبلغ 1.4 میلیارد دلار، F-35 را تحویل نداد. در حالی که قرارداد اس-400 سوالاتی را در مورد روابط استراتژیک چندین دهه بین ترکیه و ایالات متحده ایجاد کرده است، روابط بین رؤسای جمهور اردوغان و پوتین را تقویت می کند و روسیه از اینکه نه تنها سامانه اس-400 را به عضوناتو فروخته است، احساس آرامش می‌کند.اما همچنین به ایجاد شکاف عمیق تر بین ترکیه و ایالات متحده کمک کرد. همکاری دوجانبه سودمند روسیه و ترکیه را متقاعد کرد که بر اختلافات خود غلبه کنند. از سال 2016، روسیه و ترکیه با وجود مواضع مختلف، همکاری های خود را به ویژه در سوریه تشدید کردند و روابط دوجانبه آنها با همکاری مشترک در پروژه های استراتژیک مشترک تقویت و تقویت شد.